चीनभन्दा पनि धेरै पुरानो र एैतिहासिक सम्बन्ध नेपाल–तिब्बत बिचको हो । दक्षिण जस्तै उत्तरसँगको सम्बन्ध पनि ऐतिहासिक, धार्मिक, सांस्कृतिक र भौगोलिक समानतामा आधिरित सम्बन्ध थियो, तिब्बत स्वतन्त्र हुँदासम्म । जुन अहिले ओझेलमा परेको छ । नेपाल र तिब्बत बिचको सम्बन्धलाई चिनसँग कुनै प्रकारले तुलना गर्न सकिँदैन । तिब्बतसँगको सौहार्दता, मित्रता र सहयोग दुवै देशका सिमावर्ती जनता बिचका अनुयाश्रीत सम्बन्धको रुपमा इतिहासकालदेखि नै रहँदै आएको थियो । जुन चिनको तिब्बती अतिक्रमणपछि धरापमा गरेको हो । एतिहासकालमा नेपालको उत्तरी व्यापार सिल्क रोडको माध्यमबाट आफगानिस्तानसम्मको तिब्बतबाटै भए पनि अहिलेको उत्तरी नाकाहरु चिनिया मर्जीमा खुलने र बन्द हुने गरेका छन् । काठमाडौँका राजा अंशुबर्माकी छोरी भृकुटीको बिबाह तिब्बती राजा स्रोङचोङ गम्पोसँग भएको देखिनै नेपालको तिब्बतसँगको बैबाहिक सम्बन्ध रहेको इतिहास छ । स्यामुकापुझैं उत्तरी छिमेकसँगको इतिहासको चिनारी बोकेको अर्को प्रतीक हो – नेपाली वाणिज्य दूतावास । नेपाल–तिब्बत व्यापारलाई सहजीकरण गर्ने उद्देश्यले सन् १८५६ मा भाखोरमै खोलिएको थियो । जो अहिले पनि तिब्बत भरिको एक मात्र विदेशी कूटनीतिक नियोगको रूपमा क्रियाशील छ । तर त्यो अचेल भाखोरमा छैन । अलि पर दलाई लामाको समर प्यालेस रहेको नोर्बुलिंकामा सारिएको छ । तिब्बतमा कुनै बेला नेपाली मुद्रा पनि चल्थ्यो । तिब्बतका नेपालीलाई दसैं र ल्होसारका बेला चामल, घिउ, मैदा आदि बाँड्ने चलन वाणिज्य दूतावासले बसालेको रहेछ । नेपालको उत्तरि छिमेक आफैमा स्वतन्त्र मुलुक थियो, जसको नेपालसँगको सम्बन्ध वास्तविक स्वतन्त्रमा अधारित थियो । तर सन् १९४९ मा चीनीया कम्युनिस्टको आक्रमण पछि उक्त हिमाली क्षेत्रको परिस्थति फेरियो अनि विवादित इतिहासको जग त्यहीँबाट सुरु भएको हो । राष्ट्र र राष्ट्रियताको लागि दशकौंदेखि हुँदै आएको यो आन्दोलन किन हुने गर्छ र यसलाई कसरी हेरिनु पर्छ ? भन्ने प्रश्न विश्व समुदाय बिच चाँसोको विषय रहेको छ । सन् १९६० देखि तिब्बती बौद्ध भिक्षुहरुले तिब्बतमा आन्दोलन गरिरहेका छन् । आन्दोलनको स्वरुप र मागहरु चाहिँ राष्ट्र, राष्ट्रियता र पहिचारको लागि धार्मिक दृष्टिकोणससँगै राजनीतिक दृष्टिकोणले प्रेरित भएको देखिन्छ ।आन्दोलनको समर्थनमा विश्व समुदायका गायक र ‘पप स्टार’ एवं हलिउडका कलाकारहरुले समेत सहभागीता जनाउँदै फरक कार्यक्रमहरु गर्दै आएका छन् । यसका समर्थकहरुले चीनमा हुने गरेका अन्तर्राष्ट्रिय महत्वका कार्यक्रमहरु बहिस्कार गर्ने माग समेत हुँदै आएका छन् । जस्तै २००८ को अगस्त महिनामा चीनमा भएको ओलम्पिक खेलपनि बहिस्कार गर्नुपर्छ भन्ने तर्क आएको थियो ।
सन् १९५० अक्टुबर ७ तारिखमा माओत्सेतुङको सेना तिब्बत पस्यो । चिनीया सैनिकले अक्टुबर १९ मा चाम्डु सहर बाहिरको क्षेत्र आफ्नो नियन्त्रणमा लिएपछि तिब्बतीहरुको राष्ट्रियता धरापमा परेको हो । झन्डै आठ महिनासम्म चीनको कब्जा र बढ्दो दबावमाझ तिब्बतका धार्मिक नेता दलाईलामा सन १९५९ मा आफ्नो मातृभूमि छाडेर भागेपछि शरणार्थी बन्न पुगेका हुन् । त्यसपछि चिनले आफ्नो अधिपत्य स्थापित गर्न विभिन्न षडयन्त्र रचदै तिब्बतको आन्दोलन दबाउन तिब्बतमा अभियान चलाउँदै आएको छ । नोबेल शान्ति पुरस्कार विजेता दलाई लामा चिनले दाबी गर्दै आएको सन्धिलाई अमान्य मान्छन् । त्यो आफूले गरेको हस्ताक्षर एउटा असहाय सरकारमाथि दबाव दिएर इच्छाविपरीत गराइएको सन्धि मात्रै भएको बताउने गरेका छन् । १५ बर्षको उमेरमा चिनले आफ्नो घेरामा परेर गरेको सम्झौतालाई निर्वासित तिब्बती समुदाय त्यसलाई ‘आक्रमण र कब्जा’ को संज्ञा दिँदै आएको छ ।
चीनमाथि दबाव बढाउँदै अमेरिकी संसद्ले तिब्बतको समर्थनमा विधेयक पारित गरेपछि अमेरिका चिनबिचको सम्बन्ध चिसिएको छ । तिब्बती नीति र समर्थन अधिनियम (टीपीएसए) लाई अमेरिको दुबै सदनले १ दशमलव ४ ट्रिलियन डालर सरकारी खर्चको विधेयक पास गरेको छ । यो अधिनियमले चिनको त्यस्ता सबै अधिकारिहरुको आर्थिक विजामा प्रतिबन्ध लगाउछ, जसले दलाई लामाको उत्तराधिकारको बिषममा हस्तक्षेपकारी भूमिका निभाउछन् । साथै यस कानुनको अनुसार चीन अब अमेरिकामा कुनैपनि नयाँ कन्सुलेट खोलनु भन्दा पहिला ल्हासामा अमेरिकाको कन्सुलेट स्थापित गर्न स्वीकृती दिनु पर्दछ । अमेरिकी सदनको यो निर्णयले केन्द्रीय तिब्बती प्रशासनलाई हौस्याएको छ । प्रशासनका राष्ट्रपति लोबसांगले यसलाई ‘तब्बती नगरिकहरुको लागी यो ऐतिहासिक घटना हो’ भनेका छन् । चीनसँगको मित्रताको प्रयासमा सिथिल बनेको तिब्बती आंदोलनको पक्षमा उभिएर दशकौंपछि आफूले गरेको ठूलो गल्तीलाई अमेरिकी सरकारले सच्याएको छ । परिणमस्वरुप वैश्विक भू–राजनीतिक परिदृश्य ठूलो परिवर्तन देख्न थालिएको छ । यता नेपालमा पनि अमेरिकी प्रतिनिधिको भ्रमण बाक्लिएको छ । अमेरिकी विदेश मन्त्रालयमा नागरिक सुरक्षा, लोकतन्त्र र मानव अधिकार मामिला हेर्ने उपविदेशमन्त्री उज्रा जियाको भ्रमणले तिब्बती आन्दोलनलाई मलजलगरी फर्केकी छन् । अमेरिकी प्रशासनको तिब्बती मामिला हेर्ने संयोजक समेत रहेकी जिया नेपाल र अमेरिकाबीच कूटनीतिक सम्बन्धको ७५औँ वर्षका अवसरमा नेपाल आएकी थिइन् । यद्दपी दलाई लामासँग भेट गरेर उपविदेशमन्त्री जिया नेपाल भ्रमणमा आउँदा चिनियाँ पक्षले पनि गहिरो चासो व्यक्त थियो । तर अमेरिकाको अगाडि चिनको खासै चलेको छैन । एमसिसी मुद्दामा पनि चीन र अमेरिकाबीच वक्तव्यबाजी भएकै हो । भारत भन्दा पनि चीनको धेरै चिन्ता अमेरिका वा अरू पश्चिमा मुलुकहरूबाट भएको चिनियाहरु भन्दै आएका छन । ‘साउथ चाइना सी, इन्डो–प्यासिफिक क्षेत्रमा विस्तार भएको अमेरिकी प्रभाव र नेपालमा एमसिसी पारित भएपछिको निश्चयनै वैश्वीक राजनितिको केमेस्ट्रीमा ठुलो परिवर्तन आएको हो । भूकम्प पछि चिनको अपरेशन ‘दलाई लामा’ तिब्बतको आन्दोलनलाई दबाउन चिनले समयसमय चलाउँदै आएको विभिन्न आभियान भूकम्प पछि पनि जारी राखेको छ । चिनीया राष्ट्रपतिले १५ हजार तिब्बतीहरुलाई स्थानान्तरको योजना तिब्बतमा लागु गरेका छन । उनले उच्च पहाडि भूमागमा रहेका तिब्बतीहरुलाई कोलोनी बनाएर सार्ने योजना हालै तिब्बतमा लागु गरेका छन । जसको मुख्य उदेश्य तिब्बतीहरुलाई नियन्त्रण गर्नु नै हो । सिगात्सेमा अहिले नेपाल बुझ्ने र नेपाली बोल्ने ठुलो जमात बढेको छ । दुई वर्षअघिको भूकम्प पछि खासाका सबै बासिन्दालाई सिगात्से सारेर उतै बसोबास गराइएको छ । टेन्टमा रहेका तिब्बतीहरुलाई हाउजिङमा सारिएको छ । तिनलाई राजीखुसीले भने पक्कै लगिएको छैन । भुइँचालोले खासालाई चिराचिरा पारे पछि, त्यसबेला उद्धार गर्न आएका चिनियाँ सुरक्षाकर्मीले घर–घरमा दलाई लामाका तस्बिर र ‘फ्री तिब्बत’ गतिविधिका प्रमाण फेला पारेको कारण जबर्जस्ती ४५० किमि टाढाको सिगात्से पुर्याइएको हो । सिगात्सेका घरमा दलाई लामा छैनन्, त्यहाका घरमा सी जिनपिङका तस्बिर टाँगन लगाइएको छ । त्यति मात्र होइन उनलाई खासा पहिर्याएको पनि छ । तर त्यो इच्छाले हो कि देखाउन मात्र– त्यो भने प्रश्नकै बिषय छ ? खासाका तिब्बतीलाई बेखुसी व्यक्त गर्ने अधिकार पनि छैन् । थातथलो छाड्नु परेको पीडा मनभित्र पक्कै होला, तर अवसर र सम्भावनाको अभावसगै चिनिया सेनाको दमनले पनि उनीहरुलाई मौनबास बस्न बाध्य बनाएको छ । उसबेला खासाबाट ‘उठाइएको’ समूहमा तिब्बती मात्र रहेनछन्, त्यहाँ काम गर्न गएका र त्यतै बस्ने गरेका सिन्धुपाल्चोक र काभ्रेका नेपाली पनि करिब ५० जना छन ।
विवादको आरम्भ
हिमालयको उत्तरमा रहेको तिब्बत १२ लाख वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा फैलिएको आफैमा सार्भौम स्वतन्त्र राज्य हो । त्यसको इतिहासमा कयौँ आरोह–अवारोह छन् । सन् १९५१ को क्रममा पहिलो विद्रोह भयो । तिब्बतीहरूले चिनियाँ शासन मान्न अस्वीकार गरे । विद्रोह बढ्दै गयो र हजारौँ मानिसले ज्यानको आहुती समेत दिए । चीनको जनमुक्ति सेनाको हस्तक्षेपसँगै दुई साता चलेको भयङ्कर हिंसा पछि विद्रोह दबाउन चीन सफल भयो । चिनियाँ सेना बलियो थियो ।परिणामस्वरुप दलाई लामा देश छाडेर भारतमा शरण लिन बाध्य भए । त्यस दिनलाई तिब्बतनहरु एउटा दुःखद दिन मान्नेगरेका छन । त्योदिनदेखि तिब्बती नागरिकहरुको मुटुमा राष्ट्रियता अपहरितको घाउ बनाएको छ, जुन असन्तोषको घाउ अहिलेसम्म पुरिएको छैन । त्यही दिन तिब्बती नागरिकहरुले आफ्नो स्वतन्त्रता आधिकारिक रूपमा गुमाएका हुन । सन् १९५६ देखि सन् १९५९ को मार्च १० सम्म तिब्बतीहरूको आक्रोश उच्च थियो । जसको बिरोधमा अहिलेसम्म फ्रि तिब्बत आन्दोलन निरन्तर हुँदै आएको छ । सङ्घर्ष कसरी सुरु भयो? तेह्रौँ शताब्दीमा तिब्बत मङ्गोल साम्राज्यको भाग थियो । तर पछि प्रायः स्वायत्त रह्यो । सन् १८५० मा रुस र ब्रिटेनबीच मध्यएशियामा आधिपत्य जमाउने प्रतिस्पर्धा सुरु भयो र तिब्बत सरकारले विदेशीका निम्ति आफ्नो सीमा बन्द ग गर्यो, उनीहरूको प्रवेशमा प्रतिबन्ध लगायो।तर सन् १९६५ मा ब्रिटेनले धेरै चतुरतापूर्वक त्यस क्षेत्रको नक्साङ्कन गर्न सुरु गर्यो । सन् १९०४ मा दलाई लामाले कोर्नेल फ्रान्सिस यङ्हस्ब्यान्डको नेतृत्वमा चलिरहेको ब्रिटिश सैन्य अभियानलाई खोलिदिए । त्यसपछि संयुक्त अधिराज्य ब्रिटेनले कुनै पनि रुसी प्रस्ताव रोक्नका निम्ति तिब्बतलाई एउटा व्यापार सम्झौतामा हस्ताक्षर गर्न बाध्य पार्यो । दुई वर्षपछि ब्रिटेन र चीनबीच एउटा सन्धिमा हस्ताक्षर भयो जसमा ब्रिटेनले तिब्बतसँग जोडिएको मुद्दामा कुनै हस्तक्षेप नगर्ने प्रतिबद्धता चीनसँग जनायो । उक्त सन्धिले तिब्बतमाथि चीनको कब्जालाई अनुमति दियो । सन् १९०८ र १९०९ बीच चीनले १३ औँ दलाई लामालाई बहाल गर्यो तर चीनले तिब्बतमा आफ्नो सेना पठाएपछि भागेर भारत गए । सन् १९१२ एप्रिलमा चिनियाँ सेनाले तिब्बती शासनका अगाडि घुँडा टेके किनकि त्यस बेला चीनमा तात्कालिक सत्ताको अन्त्य भई रिपब्लिक अफ चाइनको उदय भएको थियो । जब चीनको सेना देश फर्कियो अनि दलाई लामा पनि तिब्बत फर्किए। तिब्बतको निर्वासित सरकारका भनाइमा चीनले सन् १९१३ मा तिब्बतलाई पूर्वस्वतन्त्र देशको रूपमा मान्यता दिएको थियो । तिब्बतको आफनै खालको ‘राष्ट्रियता र पहिचान’ तिब्बतको राष्ट्रियता आधुनिकता भन्दा पनि परम्परागत खालको छ । उसँग विश्वको सबैभन्दा भिन्न किसिमको संस्कृति छ । त्यहाँको भाषा, धर्म र राजनीतिक प्रणाली निकै अनौठो छ । सन् १९१३ मे महिनामा १३ औँ दलाई लामाले तिब्बत एउटा स्वतन्त्र देश भएको घोषणा गरेका थिए । त्यसको आफ्नै राष्ट्रिय झण्डा, मुद्रा, राहदानी र सेना थियो । कैयौँ वर्ष स्वतन्त्र रुपमा चलेर्को तिब्बती सरकार माथी निर्ममता पूर्वक दमन गरियो । चीनको शासनकालमा १२ लाख भन्दाबढी तिब्बतीहरुको हत्या गरिएको दलाइलामा सरकारले भन्दै आएको छ ।
