बिरगंज । १७ वर्षकी किशोरीलाई मध्यवैशाखमा सासूले डोर्‍याउँदै सुत्केरी गराउन हेटौंडा अस्पताल ल्याउँदा स्वास्थ्यकर्मीहरू छक्क परे । ‘दुई दिन भइसक्यो बेथा लागेको, घरमा सुत्केरी हुन नसकेर अस्पतालमा ल्याएको,’ सासू माइली थोकरले स्वास्थ्यकर्मीलाई भनिन् ।

हेटौंडा अस्पतालमा चैतयता डेढ महिनामा २ सय ५६ जना आमा बनेकोमा २० वर्षभन्दा कम उमेरका ४५ जना छन् । यो तथ्यांकले सरदर दिनमा एक किशोरी सुत्केरी हुने गरेको देखाउँछ । तीमध्ये किशोरावस्थामै दोस्रो सन्तान जन्माउनेको संख्या ९ छ । किशोरावस्थामै आमा बन्नेमध्ये अधिकांश मकवानपुरका छन् ।

चैत १ देखि वैशाख १५ सम्मको अस्पतालको तथ्यांकअनुसार मकवानपुरका ४०, बाराका ३ र सर्लाहीका २ जना किशोरावस्थामै आमा बनेका हुन् ।२० वर्षभन्दा कम उमेरमा विवाह गर्न नपाइने कानुनी व्यवस्था छ । बालमैत्री मुलुक निर्माण गर्ने सरकारले योजना अघि सारे पनि कलिलै उमेरमा विवाह गर्ने र आमा बन्ने क्रम रोकिएको छैन ।

अशिक्षा, अन्धविश्वास, कमजोर आर्थिक अवस्था, बढ्दो सामाजिक सञ्जालको प्रयोगलगायत कारणले बालविवाह गर्नेको संख्या बढेको हो । ग्रामीण भेगका मात्रै होइन, बजार क्षेत्रकै पनि धेरै किशोरीहरूको विवाह २० वर्ष नपुग्दै हुने गरेको छ । आमा बन्ने तथ्यांक हेर्दा पनि अवस्था फरक देखिँदैन ।

पछिल्लो डेढ महिनामा २० वर्ष नपुग्दै सन्तान जन्माउने सबैभन्दा बढी हेटौंडा उपमहानगरका २३ जना छन् । जसमध्ये ६ जना दोस्रो पटक आमा बनेका हुन् । त्यसैगरी, मकवानपुरगढीका ५ जना, बकैया र मनहरीका ३/३, भीमफेदी र वाग्मतीका १/१ जना उमेर नपुग्दै आमा बनेका हुन् । बकैया र मनहरी गाउँपालिका बालमैत्री पालिका हुन् ।

थाहा र इन्द्रसरोबरवासी भने स्थानीय स्वास्थ्य संस्थामा उपचार सम्भव नभए काठमाडौं जाने भएकोले ती क्षेत्रमा कम उमेरमै आमा बन्नेहरूको संख्या शून्य देखिएको हो । हेटौंडा अस्पतालबाहेक जिल्लाका ९ वटै पालिकामा प्रसूति सेवा उपलब्ध छ । त्यहाँका स्वास्थ्य संस्थामा सुत्केरी हुने महिलाको उमेरलाई विश्लेषण गर्दा २० वर्ष उमेर नपुग्दै सुत्केरी हुनेको संख्या उल्लेख्य रहेको स्वास्थ्यकर्मी बताउँछन् ।

कम उमेरमा गर्भवती हुँदा आमा र शिशु दुवैलाई जोखिम रहन्छ । कलिलै उमेरमा गर्भवती हुनेको सन्तान जन्माउने, स्याहार गर्ने र अभिभावकत्व निर्वाह गर्ने कुनै योजना नै नहुने गरेको पाइएको हेटौंडा अस्पतालका

महिला तथा प्रसूति स्वास्थ्य विशेषज्ञ डा. रामकाजी महर्जनले बताए । ‘हामीकहाँ सुत्केरी हुन आउने किशोरीको संख्या यति छ भने राक्सिराङ र कैलाश गाउँपालिकाको बर्थिङ सेन्टरमा कति होलान् ?’ उनले भने । मकवानपुरमा सबैभन्दा बढी बालविवाह हुने क्षेत्र राक्सिराङ र कैलाश गाउँपालिका हुन् ।

मुलुकी अपराध संहिता २०७४ को दफा १७३ को उपदफा १ मा २० वर्ष उमेर नपुगी विवाह गर्न वा गराउन नहुने व्यवस्था छ । ऐनको उपदफा २ मा २० वर्षभन्दा कम उमेरमा हुने विवाह स्वतः बदर हुने उल्लेख छ । उपदफा ३ मा २० वर्षभन्दा कम उमेरमा विवाह गर्ने, गराउने व्यक्तिलाई तीन वर्ष कैद र ३० हजार रुपैयाँ जरिवाना हुने व्यवस्था गरेको छ ।

सरकारले सन् २०३० सम्ममा मुलुकबाट बालविवाह अन्त्य गर्ने घोषणा गरेको छ । तर वाग्मती प्रदेश सरकारले भने २०७८ सम्म प्रदेशबाट बालविवाह अन्त्य गर्ने नीति तथा कार्यक्रम पारित गरेको छ ।कलिलै उमेरमा विवाह गर्ने किशोरी र उसबाट जन्मने शिशु जोखिममा पर्ने मात्रै होइन, अधिकांश बालविवाहहरू सम्बन्धविच्छेदमा परिणत हुने गरेको देखिन्छ । बालविवाहले महिला र बालबालिकालाई उच्च जोखिममा पार्ने गरेको छ ।

वाग्मती प्रदेशका १३ जिल्लामध्ये सबैभन्दा बढी बालविवाह नुवाकोटमा हुने गरेको छ । त्यहाँ कुल विवाहको ६२.५८ प्रतिशत बालविवाह भएको देखिन्छ । यो संख्या धादिङमा ६२.९ प्रतिशत, सिन्धुलीमा ६२.५ प्रतिशत, सिन्धुपाल्चोकमा ६०.९२ प्रतिशत र मकवानपुरमा ५९.७ प्रतिशत छ ।

प्रदेशको सामाजिक विकास मन्त्रालयले हालै सार्वजनिक गरेको तथ्यांकअनसार सबैभन्दा कम बालविवाह काठमाडौंमा ३९.११ प्रतिशत हुने गरेको छ ।