वीरगंज | भरतनात्य शास्त्रमा नृत्यशास्त्र प्रसिद्ध छ । एकजना चन्दी नाम गरेका व्यक्तिले नृत्यसम्बन्धि नृत्यशास्त्र प्रतिपादन गरेका छन् । शास्त्रमा उल्लेख गरेको चन्दिका नाच्ने सिद्धान्त र कलालाई ताण्डव नृत्य भनिएको हो ।

भगवान शिवको ताण्डव नृत्य र अरु नृत्यमा भिन्नता छ । अरु नृत्यमा अनुशासनका साथै ताल र सुरको आवश्यकता पर्छ । ताण्डव नृत्य स्वतन्त्र र उन्मुक्त हुन्छ । यो नृत्यमा कुनै बन्धन र सिमा हुँदैन । खुलेर मस्त तरिकाले नृत्य गरिन्छ । यसलाई नै ताण्डव नृत्यको सामान्य आधारभूत सिद्धान्त भनिन्छ । भगवान शिवजी हामीले बनाएका सिद्धान्त र सिमाभित्र रहेर नाच्नु भएको होइन । उहाँ स्वतन्त्र रूपमा खुलेर नाच्नु भएको थियो भन्ने अर्थमा ताण्डव नृत्य नाम दिइयो ।

शिवजीले जसरी नाच्नु भयो त्यो नृत्य उन्मुक्त नृत्य हो भन्ने अर्थ चन्दी ऋषिले नाम दिएर ताण्डव नृत्य भनिएको हो । शिवजी नाच्नुको अर्थ एउटा शिव तत्व सर्वत्र संसारमा व्याप्त छ । सृष्टि हुनुपूर्व पनि शिव छ र शिव तत्व सर्वत्र व्याप्त छ । सर्वत्र शिव तत्व नै नृत्य गरिरहेको छ, देखा परिहेको छ भन्ने अर्थमा वेद र उपनिषद्का मन्त्रहरूले संकेत गरेपछि प्रयोजनको रूपमा भनियो ।

पुराणमा उल्लेख भएअनुसार शिवले जुन ढंगले नाच्नु हुन्थ्यो । त्यो नृत्य उन्मुक्त हुन्थ्यो । त्यस नृत्यमा कुनै सिमा, संकोच, बन्धन केही पनि हुदैनथ्यौं । कुनै ताल, सुर जस्ता नृत्यका अनुशासन हुदैनथ्यो । शिवको उन्मुक्त नृत्य वा शिवले आफ्नै ढंगमा गर्ने नृत्यको अर्थ नै ताण्डव नृृत्य हो ।

रावणद्वारा रचित शिव ताण्डव स्तोत्रः को मूल कहाँ हो ? यसबारे खोजीक्रम जारी छ । शिव ताण्डव स्तोत्रः रावणको रचना हो भन्ने पुस्तकमा स्पष्ट रूपमा उल्लेख भएको छैन । तर भारतका पुस्तकालयमा संगृहित पुस्तकमा उल्लेख भएअनुसार रावणद्वारा रचित ताण्डव स्तोत्रः मा दुई वटा विशेषता उल्लेख छन् । रावणको बोलीको शैली र शब्दावलीको श्लोक बनाई उन्मुक्त ढंगको शिवको नृत्यका लागि भन्ने अर्थमा ताण्डव स्वात्र भनियो । यसमा खुल्ला नाच हँुदाको स्वरूपको वर्णन गरिएको छ

जटाकटाहसम्भ्रमभ्रमन्निलिम्पनिझरी ।
विलोल्लवीचिवल्लरी विराजमान मूर्धनी ।।

यसको अर्थ भगवान शिवजीको जटाभित्र गंगाजीको लहरी देखिएको संकेत गरिएको हो । तर ती भनाईहरूका शब्द प्रयोग जटिल बन्यो, जसकारण ताण्डव नृत्य गरिएको जस्तो देखिन्छ । शब्द संरचनाको विशेषता र शिवजीको उन्मुक्त नृत्यको वर्णन भएकाले ताण्डव स्वात्रमः भनिएको हो । शिवको नाच भैसकेपछि रावणको स्वात्रको वर्णन भएको हो ।

शिवले ताण्डव गर्ने समय हुदैन तर भनाई छ, प्रलयको समयमा शिवको ताण्डव नृत्य हुन्छ । सृष्टिको आरम्भको अगाडि नै भगवान शिवजीको नृत्यको भइरहेको भनिन्छ ।