वीरगंज संजालसिङ्गो संसार नै कोभिड-१९ महामारीसँग जुधिरहँदा संयुक्त राष्ट्र सङ्घअन्तर्गतको विश्व स्वास्थ्य सङ्गठन -डब्लुएचओ)ले आफ्ना सदस्य राष्ट्रका सरकारहरूले महामारी सामना रणनीतिलाई अझ सशक्त बनाउनुपर्ने बताउँदै आएको छ । नेपाल सरकारले पनि डब्ल्यूएचओसँग सम्पर्कमै रहेर आफ्नो कामलाई अगाडि बढाइरहेको छ । पछिल्ला दिनहरूमा नेपालमा सरकारको कोभिड-१९ परीक्षण प्रणाली गतिलो र प्रभावकारी नभएकोलगायतका मुद्दा उठाउँदै देशव्यापी आन्दोलन पनि सुरु भएको छ । उनीहरू मात्र होइन, विज्ञहरूले समेत सरकारले केही दिन अगाडि संशोधन गरेको परीक्षण निर्देशिकाबारे प्रश्न उठाएका छन् । यस विषयमा डब्ल्यूएचओले पनि सार्वजनिक रूपमा मुख खोलेको छैन ।
अनलाइनखबरसँगको अन्तर्वार्ताका क्रममा नेपालका लागि डब्ल्यूएचओका प्रतिनिधि डा. जोस भान्देलारले पनि सरकारको खासै आलोचना गरेनन् । परीक्षण नीतिमा नेपालले गरेको परिवर्तनका पछाडि खास कारण रहेको बताउँदै उनले भाइरसलाई अझ फैलन नदिनका लागि आम मानिस पनि उत्तिकै जिम्मेवार रहनुपर्ने सुझाव दिए ।
प्रस्तुत छ, भान्देलारसँग अनलाइनखबरकर्मी दिवाकर प्याकुरेलले गरेको कुाकानीको सम्पादित अंश :
व्यक्तिगत कुराबाट हाम्रो संवाद सुरु गरौँ । एक जना विदेशी नागरिकका रूपमा काठमाडौं बस्दा अहिले तपाईँलाई कस्तो महसुस भइरहेको छ ?
म नेपाल बस्न थालेको पाँच वर्ष भयो, तर पछिल्ला महिनाहरूमा यस महामारीका कारण सबै थोक बदलिएको छ । नेपालले मलाई न्यानो स्वागत दिएको थियो र म रमाइरहेकै थिएँ । तर अचेल मान्छेहरू यस नयाँ रोगसँग डराएका छन् । त्यसैले मेरो अनुभव पनि बदलिएको छ । लकडाउनका कारण पनि धेरै कुरा बदलिएका छन् ।
अहिले नेपालबाहेक अन्य कुनै देशमा भएको भए आफ्नो जीवन केही फरक हुन्थ्योजस्तो लाग्छ ?
महामारीले फरकफरक देशमा फरकफरक अवस्था सिर्जना गरेको छ । धेरै देशहरूमा लकडाउन लागु गरिएको छ, तर कार्यान्वयनका तरिकाहरू भिन्न छन् । लकडाउनप्रति मान्छेका धारणा र व्यवहार पनि भिन्न छन् । महामारी आफैँ फरकफरक देशमा फरकफरक तहमा छ । त्यसैले स्वाभाविक रूपमा म अन्यत्र भएको भए भिन्न अवस्थामा हुन्थेँ ।
नेपालमा कोभिड-१९को नियन्त्रणमा भएका प्रयासहरूलाई कसरी हेर्नुभएको छ । नेपालको सामना रणनीतिका सबल र दुर्बल पक्ष, अनि अवसर र चुनौतीहरू के-के होलान् ?
नेपालमा सङ्क्रमणको पहिलो घटना जनवरीमै देखियो, तर त्यसपछि दुई महिनासम्म सङ्क्रमण देखिएन । मार्चको अन्त्यतिर दोस्रो घटना बाहिर आयो, अनि त्यस लगत्तै लकडाउन सुरु भयो । लकडाउन सुरु भएपछि पनि समुदायको स्तरमा सङ्क्रमण खासै फैलिएन । विशेषतः भारतबाट एकदमै धेरै मानिस फर्किए, र उनीहरूलाई क्वारेन्टिनमा राखियो । तर तीमध्ये धेरैमा सङ्क्रमण देखियो । आजसम्म जति मानिसमा सङ्क्रमण फैलिएको पुष्टि भएको छ, त्यो सरकारको परीक्षण रणनीतिकै कारण हो ।
नेपालको अवस्था विशिष्ट छ । अन्य देशहरूमा लक्षण देखिने मानिसहरूको परीक्षण गरियो । नेपालमा त्यसो गर्नु सम्भव भएन किनकि यहाँ लक्षण भएका मानिस खासै धेरै छैनन् । आजसम्म सङ्क्रमण पुष्टि भएका जति मानिस छन्, प्रायः ती सधै पूर्ण स्वस्थ देखिन्छन् । त्यसैले सरकारले पनि लक्षण देखिनेहरूलाई भन्दा उच्च जोखिममा रहनेहरूको परीक्षण गर्न थाल्यो । विशेषगरी भारतबाट र्फकनेहरूको परीक्षण बढाइयो, त्यसैले नै उनीहरूमा बढी सङ्क्रमण देखियो । मलाई लाग्छ सरकारको रणनीतिले काम गरेको छ । त्यसैले अझैसम्म समुदायको स्तरमा सङ्क्रमण फैलन पाएको छैन । अब समुदायमा सङ्क्रमण फैलँदैन भनेको होइन, तर आजसम्म छैन ।
तर छोटो समयमा धेरै मान्छेहरू भित्रनु आफैँमा समस्या भयो । आपसमा दुरी कायम गर्न सकिने गरी उनीहरूलाई क्वारेन्टिनमा राख्न कठिन भयो । क्वारेन्टिनमा सामान्य अवस्था सुनिश्चित गर्न पनि गाह्रो भयो ।
सरकारी नीतिले काम गरेको छ भन्नुभयो, तर धेरै विज्ञहरू र सर्वसाधारणले पनि पछिल्लो संशोधनको विरोध गरेका छन् । क्वारेन्टिनमा राखिएका सबैको परीक्षण नगर्ने हो भने समुदायमा सङ्क्रमण फैलने बाटो खुल्छ भन्ने उनीहरूको मत छ । तपाईँलाई नेपाल उल्टो बाटोमा हिँडेजस्तो लाग्दैन ?
नेपाल उल्टो बाटोमा हिँडेको होइन, आफ्नो रणनीति बदलेको मात्र हो । त्यसका पछाडि उचित कारण पनि छ । धेरै मानिस आइरहँदा तपाईँलाई सबैको परीक्षण गर्न मन लाग्यो, त्यो पनि क्वारेन्टिनमा बस्ने बेला, अनि दुई हप्तापछि पठाउने बेला गरेर दुई पटक भने तपाइँले एकदमै धेरै परीक्षण गर्नुपर्छ । तर हामीलाई थाहा छ नेपालको परीक्षण क्षमता आफैँमा सानो छ र यसले त्यति धेरै परीक्षण थेग्न सक्दैन । क्षमता बढ्दै छ, तर पनि एकै पटक हजारौँको परीक्षण गर्नु सम्भव देखिँदैन ।
सँगसँगै हामीलाई थाहा छ, विश्वभरि नै परीक्षणका लागि आवश्यक सामग्रीको उपलब्धता सीमित भएको छ । तपाईँ आफूले चाहेजति पीसीआर टेस्ट किट माग गर्ने अवस्थामा हुनुहुन्न । तपाईँ आफूले चाहेजति सबै कुरा पाउन सक्नु हुन्न ।
त्यसैले लक्षण भएका मानिसहरूमा केन्दि्रत हुने नयाँ रणनीति उचित छ । यसले व्यवहारिक दृष्टिकोण लिएको छ: हामीसँग अहिले जेजति स्रोतसाधन छ, त्यसले भ्याउने गरी जजसलाई सकिन्छ परीक्षण गर्दै जाऔँ भन्ने सोचेजस्तो देखिन्छ ।
तर यहाँ अर्को महत्वपूर्ण कुरा छुटाउनु हुँदैन । त्यो के भने भारतबाट आउने सबैलाई क्वारेन्टिनमा भने राख्नैपर्छ । सबैलाई क्वारेन्टिनमा राखिनुपर्छ र क्वारेन्टिनमा आवश्यक मापदण्डहरूको पालना गरिनुपर्छ ता कि त्यहाँ एकअर्कामा सङ्क्रमण नफैलियोस् । उच्च गुणस्तरको क्वारेन्टिन सुविधा तथा क्वारेन्टिन अवधिमा परीक्षणको सङ्ख्या घटाउने रणनीति सँगसँगै जानुपर्छ ।
तर पनि, यदि सङ्क्रमितहरू परीक्षणविना क्वारेन्टिनबाट घर पठाइए भने त समुदायमा सङ्क्रमण पुगिहाल्छ नि । होइन र ?
एउटा दृष्टिकोणबाट तपाईँ त्यसरी पनि व्याख्या गर्न सक्नुहुन्छ । तर ती मान्छे सुरुमा सङ्क्रमित नै रहेछन् भने पनि दुई हप्ता क्वारेन्टिन बस्दा कुनै लक्षण नदेखाएको अवस्थामा भाइरस मरिसकेको हुन्छ । उनीहरूमा कुनै लक्षण देखिएको छैन भने परीक्षणविनै घर पठाउँदा पनि उनीहरूमा अब भाइरस बाँकी नरहेको तथा उनीहरूले अरूलाई सङ्क्रमण सार्न नसक्ने कुरा सुनिश्चित गर्न सक्नुहुन्छ ।
लक्षण देखाउनेहरूको विषय छुट्टै भयो । उनीहरूलाई क्वारेन्टिनबाट बाहिर निकालेर परीक्षण गरिनुपर्छ र एक्लै (आइसोलेसनमा) राखिनुपर्छ । मलाई लाग्छ, यो अभ्यास अहिले पनि भइरहेको छ ।
अर्को ध्यान दिनुपर्ने कुरा के हो भने क्वारेन्टिनमा फरकफरक समूहलाई मिसाइदिनु हुँदैन । मानौँ कि एउटा समूह पहिल्यैदेखि क्वारेन्टिनमा बसिरहेको छ, भोलि नयाँ समूह पनि देशभित्र आयो भने तपाईँले दुबै समूहलाई एकै ठाउँमा क्वारेन्टिनमा राख्न मिल्दैन । यसरी उचित तवरले क्वारेन्टिन व्यवस्थापन गर्ने हो भने लक्षण नहुने व्यक्तिमा दुई हप्तापछि भाइरस हुने सम्भावना एकदमै न्यून हुन्छ ।
अर्थात्, तपाईँको विचारमा नेपालले अब परीक्षण बढाउने होइन कि क्वारेन्टिनको अवस्थामा सुधार ल्याउनुपर्छ ।
हो । अबको कदम त्यही हुनुपर्छ भन्ने मलाई लाग्छ । यदि क्वारेन्टिन स्थल सुधारिएन भने आवश्यक पर्ने परीक्षणको मात्रा विचार गरेर, क्वारेन्टिनको बसाइलाई गुणस्तरीय बनाउनु नै तार्किक विकल्प हुन सक्छ ।
क्वारेन्टिनको गुणस्तर कसरी कायम गर्न सकिएला त ?
दुई हप्तासम्म बस्न सकिने अवस्थाको क्वारेन्टिन सुविधा आवश्यक पर्छ । विशेषतः दुई ओछ्यानबिचमा पर्याप्त दूरी हुनुपर्छ भने यताउति हिँड्दा पनि आवश्यक भौतिक दूरी कायम हुने कुरा सुनिश्चित गर्नुपर्छ । क्वारेन्टिल स्थलहरूमा धेरै मान्छे हुने हुनाले पक्कै पनि सबैले मास्क लगाउनुपर्छ । खाना तथा पानीको वितरण, उचित सरसफाइको व्यवस्था, हात धुने सामग्री तथा ठाउँको उलब्धता एवं कोही बिरामी भए तत्काल उपचार गर्न सकिने गरी चिकित्सकीय सुपरिवेक्षण हुनु पनि महत्वपूर्ण छ ।
तर तपाईँलाई नेपालको अप्ठ्यारो पनि थाहा छ । हजारौँ मान्छे भित्रिएका छन्, तर सरकारसँग सबैलाई तपाइँले भने जसरी क्वारेन्टिनमा राख्ने पैसा नै छैन । देशको आर्थिक अवस्था र स्वस्थ क्वारेन्टिनको आवश्यकताबिचमा सन्तुलन कायम गर्न के गर्नुपर्ला ?
यस्तो सन्तुलन कठिन छ भन्ने मलाई पनि थाहा छ, तर यसको समाधान के होला भनेर भन्न सक्ने अवस्थामा भने छैन । यो जनस्वास्थ्यको विषयमा मात्र भएन । तर पनि म के भन्न सक्छु भने अब हामीले क्वारेन्टिनमा राख्नुपर्ने मानिसको सङ्ख्या र क्वारेन्टिनका लागि उपलब्ध ओछ्यान (बेड)को सङ्ख्यालाई कसरी सन्तुलित बनाउने भनेर सोच्नैपर्छ, जुन अहिले पनि सम्भव छ । यदि -क्षमताभन्दा) धेरै मान्छे भए भने स्वाभाविक हो कि तपाईँ सबैलाई आवश्यक गुणस्तर सहितको क्वारेन्टिन सुविधा दिन सक्नुहुन्न ।
समग्रमा, नेपाल र नेपाली जनताले हालसम्म कोभिड-१९को सामनाका लागि अपनाएका उपायमध्ये तीन ओटा राम्रा कुरा र तीन ओटा गल्ती पहिल्याउनुपर्यो भने केके भन्नुहुन्छ ?
प्रथमतः सरकारले जहाँ जोखिम महसुस गर्यो, त्यहाँ छिट्टै परीक्षण सुरु गर्यो । सुरुमा केही समुदायमा परीक्षण गर्यो र पछि भारतबाट र्फकने नागरिकमा केन्दि्रत भयो । परीक्षण क्षमता पनि बिस्तारै बढाउँदै लग्यो । सुरुसुरुमा परीक्षण क्षमता कमजोर भएपनि समय बित्दै जाँदा यो बढेकै छ ।
दोस्रो कुरा, लकडाउनले पनि रोगको विस्तारलाई रोक्न सहयोग गरेको छ । हो, हामी सबैले दुःख पायौँ, कोहीकोहीले आफ्नो आय नै गुमायौँ र अझ धेरै दुःख पायौँ । तर पनि सङ्क्रमण विस्तारको जुन (सुस्त) गति छ, त्यसमा लकडाउनको पनि योगदान छ ।
तेस्रो कुरा, लकडाउनको अवधिमै सरकारले केही तयारी गरेको छ । केही कोभिड-१९ अस्पतालहरू बनेका छन्, स्वास्थ्यकर्मीलाई पीपीई र अन्य सामग्री उपलब्ध गराइएको छ र अस्पतालका कर्मचारीलाई तालिम दिइएको छ ।
कमजोरीको पाटो हेर्नुपर्दा, मानिसहरूलाई अझै पनि भौतिक दूरी भनेको के हो थाहा छैन । यताउति हिँड्नुभयो भने थाहा पाउनुहुन्छ मान्छेहरू अझै समूहमा एकदमै नजिक भएर बसिरहेका वा हिँडिरहेका छन् । तर आफू बच्न र अरूलाई बचाउन तपाईँले आफ्नो योगदान त गर्नैपर्छ ।
अर्को कुरा, जति गरिएको छ, त्योभन्दा धेरै गर्न सकिन्थ्यो । मलाई थाहा छ, यसकै विषयमा धेरै आलोचना भइरहेको छ । तर नेपाल कुनै धनी देश होइन भन्ने हामीले बुझ्नुपर्छ । नेपालले जे गर्न सक्छ, त्यो निश्चय नै अन्य कुनै धनी देशको क्षमतासँग दाँज्न मिल्दैन । त्यसैले समस्याको सम्बोधन अझ छिटो हुनुपथ्र्यो भन्न त सकिन्छ, तर पनि केही तयारी भएको छ र केही हुँदैछ भन्ने विचार गर्नुपर्छ । मेरो आशा छ सबै कुरामा विस्तारै सुधार हुनेछ र सबै सङ्क्रमितका लागि पर्याप्त क्षमता हुनेछ ।
भाइरसको महामारीसँगै संसारभरि गलत सूचनाको महामारी आएको छ भनिन्छ र नेपालमा पनि त्यसको प्रभाव छ । कतिपय मानिसहरू नेपालीको प्रतिरोधी क्षमता बढी भएको तर्क गर्छन् । यसले गर्दा पनि सङ्कटमा केही प्रभाव परेको होला नि ?
सञ्चार परिदृश्यमा आएको परिवर्तनसँगै गलत सूचना सम्प्रेषण सुरु भएको हो । हाम्रो जीवनमा सामाजिक सञ्जालले पहिलेको भन्दा आज धेरै भूमिका खेल्छन् र परम्परागत सञ्चार माध्यम पनि नयाँ सन्दर्भ अनुसार आफूलाई बदल्दैछन् । अचेल जोसुकै पनि इन्टरनेटमा जे कुरा पनि राखिदिन सक्छ, कुनै प्रमाणबिना । यो सबै देशमा हुन्छ ।
नेपालमा पनि हल्लाहरू छन् कि कोभिड-१९को उपचार छ, वा यहाँको भाइरस अन्यत्रको भन्दा फरक छ, वा मान्छेको क्षमता बढी छ । डब्लुएचओले विश्व स्तरमा फेसबुक लगायत यस्ता सूचना प्रदान गर्ने माध्यमहरूसँग सम्पर्क विस्तार गरेको छ ता कि गलत सूचना जाँच्न र तिनलाई हटाउन सकियोस् । त्यस बाहेक हामीले सामाजिक सञ्जालकै लागि भनेर प्रमाणिक सन्देशहरू निर्माण गरेका छौँ र कैयौँ स्वयंसेवकहरूले तिनलाई सम्प्रेषण गर्दै छन् ।
यस सन्दर्भमा आगामी दिनमा नेपाललाई लक्षित गरी यहाँको कार्यालयले अझ सशक्त भूमिका निर्वाह गर्न सक्ला कि ?
हामी यसका लागि हाम्रा साझेेदार निकायहरूसँग काम गर्छौँ । उनीहरूले सामाजिक सञ्जालको अनुगमन गर्छन् र गलत सूचना सम्प्रेषणलाई कम गर्न आवश्यक काम गर्छन् ।
सरकार, तपाईँहरू र सबैले प्रयास गर्दागर्दै नेपालमा सङ्क्रमितको सङ्ख्या निरन्तर बढ्दो छ । यो बढ्ने क्रम कहिलेसम्म जाला ? नेपाल सङ्क्रमण सर्वोच्च विन्दुमा कहिलेसम्म पुग्ला ?
अहिल्यै भन्न सकिने कुरा होइन यो । नेपालमा सङ्क्रमण बढ्दो त छ, तर प्रायः सबै सङ्क्रमितहरू विदेशबाट आएकाहरू छन् । अर्थात् सरकारले भोलि नै विदेशबाट मान्छे आउने क्रम रोक्यो भने भोलि नै सङ्ख्या बढ्न रोकिन सक्छ । हामीले आजसम्म सामुदायिक सङ्क्रमणको पर्याप्त प्रमाण भेटेका छैनौँ ।
तर कुनै न कुनै विन्दुमा सङ्क्रमण समुदायमा फैलिन्छ नै किनकि सबैतिर यस्तै भएको छ । आजसम्म सङ्क्रमण क्वारेन्टिन स्थलमा सीमित छ, भोलि समुदायमा फैलन्छ किनकि त्यहाँ पनि प्रतिरोधी क्षमता त छैन । त्यस बेला साँच्चै नै नेपालको सङ्क्रमण दर बढ्नेछ । त्यो कहिले आउला, कति टिक्ला, कति उचाइमा पुग्ला भन्ने चाहिँ अनुमान गर्न एकदमै गाह्रो छ ।
यसभन्दा अगाडि तपाईँले युनिसेफमा, विशेष गरी बालबालिकाका लागि खोप कार्यक्रमका लागि,लामो समय काम गर्नुभयो । यो महामारीले बालबालिकामा कस्तो असर पार्ला ?
अचेल हामी प्रायः सधैँ कोभिड-१९बारे मात्रै कुरा गर्छौँ । हाम्रो दिमाग नै यसैले भरिएको छ । तर मानिसहरूलाई अरू रोग पनि लागिरहेकै छन् र तिनको रोकथाम पनि निरन्तर हुनु आवश्यक छ । हामीले बुझेसम्म खोप कार्यक्रम लगायतका अत्यावश्यक सेवा नेपालमा निरन्तर चलिरहेकै छन् । तर पनि तिनको मात्रा भने घटेको छ ।
नेपालको बालबालिका खोप कार्यक्रम सशक्त छ किनकि ९० प्रतिशतभन्दा बढी बालबालिकालाई यसले समेटेको छ । तर अहिलेको सन्दर्भमा मान्छेहरूको हिँडडुल बन्द छ, स्वास्थ्यकर्मी पनि उपलब्ध छैनन् र आमाबाबुलाई सङ्क्रमणको डर छ । त्यसैले खोप पाउने बालबालिकाको सङ्ख्या निश्चय नै घटेको छ । यदि यो महामारी लामो समयसम्म, अझ गहिरो रूपमा भयो भने यसले दादुरा लगायतका रोगहरू फैलने जोखिम बढाउँछ ।
तर यदि महामारी लम्बिएन भने खोप कार्यक्रम तुरुन्त पुनस्र्थापित हुन सक्छ किनकि यो आफैँमा बलियो छ । संवत् २०७२को भूकम्पपछि पनि खोप कार्यक्रम अवरुद्ध भएको थियो, तर छिट्टै आफ्नो स्थानमा फर्कियो ।
कोभिड-१९कै जोखिम चाहिँ बालबालिकामा कत्तिको छ ? प्रायः मानिसहरू बालबालिका र युवामा कम जोखिम रहेको बताउँछन् । तर नेपालमा चाहिँ युवामै बढी सङ्क्रमण छ ।
नेपालको सन्दर्भमा यो स्वाभाविक छ । प्रायजसो सङ्क्रमितहरू भारतबाट फकिएका छन् र प्रायः भारत कामगर्न जाने भनेका १५देखि ४५ वर्षका युवा हुन् । यो कुनै नौलो कुरै भएन । तर यसलाई अरू देशसँग तुलना गर्नुभयो भने चाहिँ बुझ्न गाह्रै हुन्छ । यहाँ महिलामा पनि सङ्क्रमण कम छ किनकि कमै मात्र महिला भारतमा काम गर्न गएका थिए ।
युवामा बढी सङ्क्रण भएकै कारण नेपालमा कोभिड-१९बाट मृत्यु हुनेको सङ्ख्या पनि तुलनात्मक कम छ ।
सरकारले भर्खरै लकडाउन खुकुल्याएको छ । धेरैको डर के छ भने अब चाहिँ साँच्चि नै नेपालमा सङ्क्रमण तीव्र हुन्छ र समुदायमा फैलन्छ । यो डर कत्तिको जायज हो ? यसको समाधान के होला ?
कोभिड-१९लाई नियन्त्रणमा राख्न लकडाउन लागू गरिएको थियो । मलाई लाग्छ आफ्नो उद्देश्यमा लकडाउन सफल पनि भयो । तर संसारभरि नै निश्चित अवधिका लागि मात्र लकडाउन लगाइन्छ किनकि यसले अर्थतन्त्रमा एकदमै ठूलो प्रभाव पार्छ । सङ्क्रमण जोखिम हुँदाहुँदै पनि, नेपालले पनि लकडाउन खुकुल्याउन आवश्यक थियो, खुकुल्यायो । अब यसलाई कसरी प्रभावकारी बनाउने भन्ने सन्दर्भमा केही उपायहरू अवलम्बन गर्नु आवश्यक छ ।
पहिलो त, लकडाउन एकै पटक पूर्ण रूपमा खुला गर्नु भएन । चरणबद्ध रूपमा गर्नुपर्छ । नेपाल सरकारले पनि त्यही गरिरहेको छ । आज पनि केही रोकतोक कायमै छ । मान्छेको हिँडडुल बढेको छ, काम तथा व्यवसाय सुरु भएका छन् । तर सबै खुलेको चाहिँ छैन । अझै हामी केही सानातिना काम गर्न सक्छौँ । जस्तै ः एउटा पसलमा एक पटकमा कति जना जान पाइन्छ भन्ने तोकौँ ।
यो सरकार तथा नियामक निकायको कुरा भयो, व्यक्तिगत तहमा हामीले धेरै कुरा गर्न सक्छौँ । दूरी कायम गरौँ, मास्क लगाऔँ, नियमित हात धोऔँ । अनि, अरूलाई पर्ने गरी नखोकौँ, बिरामी पर्दा जँचाउन जाऔँ । तर मैले अघि पनि भनेँ कि नेपालमा यसलाई राम्रोसँग बुझिएको छैन । दूरी कायम गरिएको छैन भने कोहीकोही पूर्णतः मास्कमा भर परेका छन् । मास्क लगाएपछि ढुक्क भन्ने परेको छ, तर मास्क मात्र पर्याप्त छैन ।
भन्नाले सङ्क्रमणले भोलि कुन बाटो लेला भन्ने निर्धारण गर्ने सरकारले होइन कि जनता आफैँले हो ?
दुबै हो । मान्छेको व्यवहारले भाइरसको विस्तार कस्तो हुन्छ भन्ने कुरामा निश्चय नै भूमिका खेल्दछ । सरकारले पनि आफ्नो कर्तव्य पूरा गर्नुपर्छ । परीक्षण गर्नुपर्छ, बिरामीको उपचार गर्नुपर्छ ।
अन्त्यमा, डब्लुएचओ र अमेरिकी सरकारको सम्बन्ध बिगि्रँदा यसले नेपाल लगायतका देशमा तपाईँको सङ्गठनले गर्ने काममा असर पर्छ भन्ने अनुमान छ । के यसको असर नेपालसम्म आइपुग्ला ?
यसको असर वास्तवमा के हुन्छ र कस्तो हुन्छ भन्ने विषयमा आजै कुरा गर्नु अलिक हतार हुन्छ । हाम्रो मुख्यालयले यस विषयमा अध्ययन गरिरहेको छ । यसै अन्तर्गत नेपालमा पर्ने असर पनि अध्ययन भइरहेको छ ।
